ASIN!

TUNGGAL aglutoka, saan a dimo madakamat ti asin a pangrekado iti lutuem. Ta ania koma ti ramraman ti masida no awan asinna, ‘la man?
Wen, kas iti betsin a naud-udi a dimteng iti biagtayo, nagbalinen a napateg kadatayo ti asin. Awan imas ti taraon no awan asinna. Daytoy ket ngatan ti kabayagan a rekado nga inarakup ti sangalubongan. Kinapudnona, ti asin ti makunkuna a pundasion ti nagkauna a kaputotan. Daytoy ti inaramatda a pinangpreserba iti taraonda tapno saan a nalaka a madadael. Mamatida pay a ti asin ti mangmangted ti kired kadakuada iti panagbiaheda iti adayo.
Gapu iti kinarigat ti mangpaadda ti asin kadagidi a panawen, nagbalin daytoy a kapatgan a produkto iti sibubukel a pakasaritaan ti sibilisasion. Nagbalin a mitsa ti gubat kadagiti pagarian agingga iti nasapa a paset ti 1900s.
Mabuisan pay idin ti asin ‘diay China sipud pay idi naikaduapulo a siglo sakbay ni Kristo. Idi met panawen ti maaw-awagan ti Middle Ages, adda grupo dagiti agdaldaliasat a nakalugan iti agarup 40 000 a camel ti nagdaliasat iti nawatiwat a disierto ti Sahara nga addaan iti ukkon nga asin tapno isukatda laeng kadagiti maalada nga agbalin a babaonen.
Ket ammom kadi a naggapu iti Ehipto idi 4 000 B.C. ti umuna nga asin? Sinaruno daytoy ti nagtaud iti Gresya ken Roma. Kinapudnona nagbalin a pannakakuarta ti asin idiay Roma.
Ti Latin a balikas a salarium a kayatna a sawen, bayad iti porma ti asin, ket isu ti nagtaudan ti puon a balikas a salary wenno sueldo. Ngem ti yanna nga adat, dagiti nabayadan iti asin, agperdisionda ta nalaka a madadael ti asin no mabbasa wenno nalam-ek ti panawen. Dagiti mangmangged a Romano, asin ti katukad ti bambannogda wenno ti pannakasueldoda.
Maipalagip pay a napateg ti asin nga iruknoy iti nagannak ti asawaen a babai sakbay ti kallaysa. Nagbalin daytoy a kannawidan idiay Roma agingga iti maikawalo a siglo.
Bimmaba ti pateg ti asin idi panawen dagiti Phoenicians gapu ta immadu ti produksion. Adu nga asin ti maibibiahe kadagiti nadumaduma a nasion. Nalaka laeng ngaminen idi a makapataudda iti asin. Sibuganda laeng iti danum-baybay ti napalanas a disso ket urayenda laeng nga agmaga babaen ti pannakainitna, presto, addan akupenda nga asin nga ilako. Saan a kas idi nga adda disso a nairanta a pagalaanda laeng iti asin a naurnong kadagiti aglawlaw ti batbato iti baybay.
Idi met panawen ti Emperio dagiti Mali, maikasangapulo ket dua a siglo, dagiti negosiante iti Timbuktu, ti pannakaruangan ti Disierto ti Sahara, maisukat ti asin iti balitok. Sakbay a makastrek dagiti agbibiahe a mapan agangkat iti asin iti disso iti labes ti disierto, masapul a mangtedda iti balitok a pannaka-toll feeda no kadagitoy koma a panawen. No kasano kadagsen ti balitok nga imbayadda iti Timbuktu, kastanto met laeng ti kadagsen ti asin a masapul a yawidda. Daytoy ti mapapati a namunganayan ti nakakaskasdaaw nga ibabaknang ti siudad ti Timbuktu a nagramutan met ti implasion iti sibubukel a Europa, nga agim-import iti asin.
Insayangkat met ni Mohandas Gandhi ti India ti nalatak a Martsa Ti Asin a nangkaritanna iti gobierno ti Britania a nangmonopolyo iti asin.
Ay, ania ketdin, ‘ya, a nagadu ti pakasaritaan ti asin! Ngem ania, aya, daytoy nga asin?
Sodium chloride (NaCl) ti awagda iti siensia daytoy puraw a crystal a banag a kaarngi la unay ti betsin. Daddadakkel laeng. Awan angotna. Naapgad ti ramanna. Ken daytoy ti maysa kadagiti manmano a mineral a mabalin nga ipauneg ti tao.Tallo ti klase ti asin: unrefined, refined (wenno table salt) ken iodized.
Napateg dagiti elemento a sodium ken chlorine iti amin a kita ti nabiag a pakairamanan ti tao. Ngem masapul nga ipauneg laeng dagitoy a kas asin. Madi nga agsinada. Makapatangad iti barsanga ti chlorine ken sodium, kunam sa!
Kitaentayo dagiti klase ti asin.
Unrefined salt. Saan a napino. Nakersang. Daytoy ‘tay asin a naani lattan wenno nakuykoy iti nakaurnonganda a disso. Agduduma ti raman dagitoy depende iti yanda a lugar. Makuna ngarud nga addaan iti naidaddaduma a raman ti asin idiay China no ikumpara idiay Roma. ‘Diay Ilokos ken ditoy Cagayan.
Kuna dagiti dadduma a nasalsalun-at nga ipaunegtayo ti unrefined. Ta awan pay nailaok a kemikal iti pannakaprosesona. Ngem ketdi, adda sugsugpetna gapu iti laokna a magnesium ken calcium. Mapapati pay a kurang iti iodine daytoy a kita ti asin isut’ gapuna a di makatulong iti pannakailiklik iti sakit a hypothyroidism wenno goiter.
Refined salt. Daytoy ‘tay aw-awagantayo iti table salt. Kadagiti amin a maparpartuat, agarup pito a porsiento laeng ti maar-aramat a rekado. Maar-aramat ketdi dagitoy iti panagaramidan ti sabon, textiles ken fabric. Adu ti proseso a pagdalanan daytoy nga asin tapno mapagtalinaed ti kalidadna iti merkado. Agdalan iti makunkuna a purification wenno pannakadalus a pakaikkatan dagiti magnesium ken calcium a laokna. Maisaruno ditoy ti evaporation a pakaurnongan iti puro a sodium chloride. Kalpasanna, malaokan daytoy iti anticaking agents a mangsultop iti dam-eg ti asin ket malapdan ti panagrerekket dagiti crystals. Isunto pay laeng ti pannakaipakete dagiti nasao nga asin.
Iodized salt. Daytoy ‘tay asin a table salt a nalaokan iodate, sodium iodide ken no dadduma potassium iodide tapno makatulong iti tao a manglapped iti sakit a goiter. Mapan laeng nga 150 µg (micrograms) ti kasapulantayo nga iodine iti inaldaw. Nupay bassit laeng, saan a kabaelan nga ipaay daytoy dagiti nateng isut’ gapuna a napanunot dagiti otoridad ti salun-at ti pannakailaok ti iodine iti asin.
Adda met baro a kita ti asin a mailaklako ita idiay Europa kangrunaanna iti Germany. Daytoy ti fluorinated salt. Imbes nga iodine, sodium wenno potassium fluoride ti naigamer iti table salt. Nalaka laeng a mailasin daytoy ta dumuyaw ti marisna gapu iti nailaok pay a folic acid a kasapulan la unay dagiti masikog nga inna, saan a puraw a kas iti gagangay nga asin nga ammotayo.
Idiay Yanomami,iti abagatan nga Amerika, bassit-usit laeng ti panagusarda iti asin. Ngem dakkel a parikut ti ibunga daytoy. Pagaammo ngamin a ti asin ti mangbalanse iti likido iti bagi.
Ngem kas pagsasao, dakes amin a sobra. Ket no sobra met ti panangipaunegtayo iti asin, adda dagiti madi nga ibungana iti salun-attayo.
Iduronna kano ti tao tapno agangkit. Nupay bassit pay dagiti pammaneknek itoy, mamati dagiti eksperto nga adda pannakainaig ti angkit iti nakaro a panangipauneg kadagiti naapgad.
Hypertension wenno panangngato ti presion ti dara a mangibunga iti pannakaatake iti puso wenno utek. Natakuatan iti panagadal a dakdakkel ti posibilidad a maatake ti tao a sobra unay ti panangipaunegna iti naapgad ngem kadagiti kontrolado laeng ti panagipaunegda.
Heartburn wenno kasla maur-uraman a barukong as mangibunga iti panagal-al ken naalsem a panagraman.
Osteoporosis wenno panagrukop dagiti tulang. Bassit pay laeng dagiti ebidensia mainaig itoy. Ngem agtultuloy ti panagadal dagiti eksperto ta mamatida a makadangran met ti asin iti pannakadebelop dagiti tulang.
Kanser iti bituka. Masisiim ita ti asin nga adda iti likudan daytoy a sakit gapu iti ingangato ti addana kanserna iti bituka idiay Hapon. Pagaammo a kaykayat dagiti Hapon ti naapgad ken naadat.
Edema. Daytoy ‘tay panagurnong ti danum kadagiti tisyu, organ ken cavity iti bagi malaksid kadagiti tulang. Bunga kano daytoy ti saan a nasayaat a panagkurri ti kidney. No kidney kunatayo, kontrana la unay dagiti naapgad a taraon.
Kasano ngarud ita kaadu ti rumbeng nga ipaunegtayo nga asin?
Kadagiti naipablaak a rekomendasion dagiti nadumaduma a pagilian, nupay dida agpapada iti ibagbaga, ta agpannuray dayta iti metabolismo ti tao, magupgop ketdi ti kinapudno a rumbeng a di koma lumbes iti innem (6) a gramo nga asin ti ipaunegtayo iti inaldaw.
Masarita a saan laeng nga iti actual a langa ti asin ti pakaalaantayo iti asin. Dagiti masaramsam ita, no kasano ti pannakadudogda iti betsin, kasta met ti pannakadudogda iti asin tapno ad-adda pay nga umimas ti ramanda ket makaay-ayo kadagiti aggatang.
Maibalakad ngarud a kitaentayo koma ti ramen ti ipaunegtayo a taraon. Kitaen ti label iti likudna tapno ammo ti likliklikan. No adda pannakabalinna, gesdanen ti mangipauneg kadagiti sitsiria wenno dagiti magatang kadagiti fastfoods. Duma laeng dagiti natnateng ken prutas a pagtaudan ti kasapulantayo a bitamina ken mineral.
Agannad laeng kadagiti makunkuna a kasukat ti asin wenno salt substitute kas koma iti soy sauce, fish sauce ken oyster sauce ta nalabes ti apgad dagitoy iti kinaadu ti naaramat nga asin iti pannakaprosesona. Addaan pay dagitoy iti potassium chloride a mangibunga iti nalabes a potassium iti bagi. Ti sobra a potassium, parnuayenna ti hyperkalemia. Maigunamgunam a dagiti adda sakitna iti kidney, puso ken diabetes, dida koma basta agusar lattan kadagiti salt substitutes. Agpabalakadda pay nga umuna kadagiti doktor.
Pudno unay a napateg ti asin iti biagtayo. Kinapudnona, nadakamat pay iti Biblia daytoy a rekado. Ket ammom kadi a 35 a berso iti Biblia ti nakadakamatanna? Kalatakan ditoy ti napasamak ken ni Lot a nagbalin nga asin kalpasan a sinalungasingna ti imbaga ti anghel a dina koma taltaliawen ti siudad ti Sodoma kadayta a papanawda. Sumaruno ditoy ti nalatak a sermon ni Jesus iti bantay. “Dakayo ti pannakaasin dagiti amin a tattao. Ngem no timmamnayen ti asin, saanen a mapaapgad. Awan serserbinan, no di ket maibelleng ket mapayatpayatan.” (Mateo 5:13).
Iti pay ngamin relihion a Shinto idiay Hapon, maar-aramat ti asin iti pannakadalus ti tao iti basol!
Ala, rugiam ngaruden ti agluto. Dimo liplipatan a laokan iti asin ta dinto ket agmisuot dagiti kabbalay no awan ramraman dayta. Kontrolado laeng. Kalpasanna, isuromto ‘ta anakmo a nagay-ayam iti nagmalem tapno didanto kunkuna dagiti tao kenkuana, “Awan ti asinyo, Balong?”
(Gibusna)

(Nayimail iti Bannawag, Hulio 9, 2007)