TSUNAMI!

“AGBKUITKYON, Fren! ‘Da tsunami!”
“Sir, agpyso nga’da tidal wave?”
“Ag-tidal wave, Sir! Pmanawtyon!”
Dagita man ti sumagmamano laeng kadagiti naawatko a text kadayta nga agsapa ti Huwebes, Nobiembre 16, iti agalas sais iti agsapa. Pasado alas kuatro ti kasapaan kadagitoy.
Ne, apayen? dagus a nagkallatik iti panunotko. Apay, ag-tsunami kadi?
Eksakto alas kuatro idi bumangonak kadayta nga aldaw. Ngem nabasak laeng dagita a mensahe iti nasao nga oras gapu ta nalobatak. Ket apaman a nabasak dagiti text, pinagunik ti radio a nalipatak a linukatan (aramidko ngamin a pagunien ti radio apaman a malukagak) idi aglutoak.
Naipasabat kaniak ti damag mainaig iti panagdanag dagiti agindeg kadagiti ili iti asideg ti baybay ti probinsia ti Quezon ken dagiti kaparangetna nga ili gapu iti naipadamag a tsunami warning nga imparuar ti Phivolcs (Philippine Volcanologist and Seismologist) iti adalem a rabii ti Mierkoles.
Gapu itoy, dagus nga inawagan ti estasion ti radio ti Phivolcs. Ket inlawlawag ni Director Renato Solidum ti nasao nga ahensia nga inikkatdan amin a tsunami warning iti pay alas dose media ti agsapa. Ngarud, awanen ti rumbeng a pagdanagan dagiti ili nga adda iti coastal areas ti pagilian. Sa maysa, number 1 laeng ti inruarda a signal. Kayatna a sawen, awan ti maaramid a panagbakuit ken panagdanag.
Nakaangesak iti nalukay. Namak payen no adda napasamak a tsunami? Di pay ket naitanemkamin a sibibiag? Mano metro met laengen ngay ti kaadayomi iti baybay ditoy bariomi nga Ammubuan!
Naulit-ulit ti awag a saan koma nga ag-panic dagiti tao ta awanen ti warning ti tsunami. Ngem di dimngeg ti kaaduan. Reprep dagiti nagbakuit kadagiti nangangato a bantay. Ditoy laengen ilimi a Ballesteros, kasla agpiesta iti Brgy. Zitanga, sangapulo ket lima minuto a biahe ti traysikel iti abagatan ti poblasion, iti kaadu ti tao a nagdadarison kadayta a parbangon ti Huwebes.
Iti kaddada dita, aglalaoken nga impormasion ti maaw-awatda. Simmagpat kanon ti danum iti poblasion. Narunaw kano payen ti ili ti Sta. Ana ken adun ti natay idiay Gonzaga (dua pay kadagiti ili nga adda iti coastal areas ti Amianan a Cagayan). Ti dakesna, adda pay nganngani nauluyan gapu iti panagngato ti presion ti darana gapu iti danag a nangadipen kenkuana.
Naammuan a naggapu ti panagbuteng dagiti umili iti naawat ti maysa a pamilia a text a naggapu iti Manila (pamilia ti politiko). Imbaga ti nagtext a rumbeng nga agbakuitda amin a kalugaranda. Ket dayta, uray rabrabii, nagwaras ti damag ket awanen ti nakasango a nagdengngeg iti impormasion iti radio wenno iti TV. Nagsasarutsotda a nagbakuit. Dagiti adda iti ili ti Abulug, lauden ti ilimi, napanda iti bantay ti Langay.
Malaksid iti Zitanga, nagtaray met dagiti kalugaranmi iti Brgy. Maburil, Baran, Payagan ken Fugu. Sabali laeng dagiti napan idiay Nararagan, Cabayu ken San Juan, dagiti kaabagatanan a barangay.
Iti kamalmanna, nadegdegan manen ti panagbuteng dagiti umili idi agwaras ti damag a mapasamak kan’ ti tsunami iti alas otso ti rabii. Isu kano pay laeng ti isasangpet ti nasao a didigra ta adayo met bassit ti Japan a namunganayan daytoy.
Dayta, dagiti nagsusubli iti balbalayda, nagbakuitda manen. Da katugangak (agnaedda iti Zitanga), umaydakami metten alaen tapno maliklikanmi kano ti dawel ti tsunami. Ngem dikami napan ta nagsadagak iti impormasion iti radio ken kadagiti ammok iti Physics. (Physics ken Math ti isursurok iti Northern Cagayan Colleges Foundation, Inc. iti ilimi nga adda laeng iti asideg ti baybay.)
Nagbunag manen dagiti dadakkel a lugan kadagiti pamilia tapno agbakuitda.
Kadayta met laeng nga aldaw, nasuspende ti klase iti sibubukel nga elementaria ken iti public high school. Simrekkami iti NCCFI ngem awan pay ti gudua kadagiti ubbingmi ti simrek. Dinar-ayanmi ti naannong a misa iti simbaan ti Romano Katoliko.
Ditoy, nalawlawagan ti pampanunot ti tunggal maysa. Saan a rumbeng nga agdanag ti maysa a tao no nakasadag iti Dios ti pammatina.
Ania ngamin, aya, daytoy a tsunami?
Maysa a Japanese a termino daytoy (Tsu- harbor; nami- wave) a kayatna a sawen dadakkel ken naranggas a dalluyon a gubuay ti panaggunay ti pannakadatar ti baybay gapu iti nadumaduma a rason. Biddut ti pagaammo ti kaaduan a tidal wave ti tsunami.
No ngamin tidal wave, adda pakainaigan ditoy ti puersa (wenno gravity) ti bulan iti panagngato (high tide) ken panagbaba (low tide) ti level ti danum. Ti tsunami, parnuay ti ginggined, panagbettak ti bulkan, panaggidday iti lansad ti baybay, ken panagtinnag dagiti meteors. Kadagupan kadagitoy, ti ginggined ti naynay a pakaigapuan ti tsunami.
Ti pay tsunami, no saan a napasamak iti oras a namnamaen, saanen a matuloy daytoy. Saan a kas iti bagyo a no limmabas kenkan ti signal number 3, addanto pay laeng ti numbers 2 ken 1. Ngamin, gapu iti kinasopistikado dagiti ramit a maus-usar iti benneg ti siensia, ammon dagiti otoridad no kasano kapardas ti panagdaliasat dagiti dalluyon. Gapu ta ammotay’ metten ti kaadayotay’ iti tunggal pagilian, ma-computetay’ ngarud no kaanonto a dumteng dagiti dalluyon iti luglugartayo.
Nadawel ti tsunami. Pagaammotayo metten ti napasamak iti pagilian ti Indonesia idi Disiembre 16, 2004. Agarup 200 000 katao dagiti natay gapu itoy. Awan nagbambanagan dagiti dinuprakna. Daytoy ti karanggasan a tsunami a nairekord iti historia ti sangalubongan. Agpigsa iti 9 iti Richter scale ti ginggined (namunganay iti Indian ocean nga adda iti lauden a paset ti isla ti Sumatra iti Indonesia) a nangparnuay iti tsunami.
Kadagupan pay kadagiti mapaspasamak a tsunami iti sangalubongan, sangapulo porsiento (10%) ditoy ti nalak-am ti pagiliantayo. Kangatuan ti Japon- 17%- nga isu ti nakapasamakan manen ti ginggined (8.1 iti Richter Scale) a nangparnuay iti tsunami warning saan laeng nga iti dayta a pagilian no di pay ket kadagiti adda iti asidegna a pakaibilanganen ti Pilipinas. Nga isu daytoy ti nangyeg iti panagdandanag kadagiti ili iti asideg ti baybay iti Amianan a Luzon.
No napasamak ti pakaigapuan ti tsunami, pagarigan ginggined, saanna a kayat a sawen a dadakkel a dagus dagiti maparnuay a dalluyon. Kinapudnona, babassit laeng ket saan a pulos a madlaw dagiti adda iti uneg ti barko wenno bilog iti asideg a mismo ti mata ti ginggined. Ngem iti panagdaliasat daytoy nga agpaigid, dumakkel a dumakkel agingga a kasla higanten a dalluyon. Mapasamak ti kastoy gapu iti panagtitipon dagiti crest (ti kangatuan a paset ti dalluyon) iti sabsabali pay a crest. No mamin-ano dayta a daras agingga a makagteng iti igid!
Ammuen pay a ginasut a kilometro ti kaatiddog dagiti dalluyon (wavelength- ti nagbaetan ti dua a crest) ti tsunami. Ngarud, no nalpasen ti umuna a duprak daytoy iti takdang, namnamaen nga addada pay sumaruno a mapasamak. Ket dagitoy a sumarsaruno dagiti ad-adda a mangipaay iti didigra. Kas iti bagyo a kunada: nakarkaro ti bales!
Umabot iti nasurok a sangaribo a kilometro iti kada oras (wenno nasursurok pay) ti daliasaten dagiti dalluyon a a mangparnuay iti tsunami manipud iti namunganayanna. Nupay met adayo ti daliasaten dagiti dalluyon, dinto bumassit ti enerhia nga imet daytoy. Pumigpigsa ketdi kabayatan ti panagpaigidna.
Saan ketdi nga agpapada ti kinapigsa dagiti dumuprak a dalluyon. Adda dagiti pagpigsaanna a paset kasta met nga adda pagkapsutanna.
Idi 1992, napasamak ti ginggined ‘diay Cape Mendocino, California, a nangyeg ti tsunami iti Eureka iti uneg laeng ti 20 minuto, ken iti Crescent City iti uneg ti 50 minuto. Nupay babassit ti dalluyon a pinarnuay ti nasao a tsunami, ipakita laeng daytoy no kasano kapardas ti dalluyon a dumanon iti igid. Sabali pay ti ginggined a napasamak iti isla ti Aleutian iti Alaska idi 1957 a nangyeg met iti tsunami iti isla ti Hawaii a nangibati iti agarup lima a million a doliar a perdision. Agarup 2 100 a milia (3 378.9 kilometro) ti kaadayo dagiti dua a disso!
Ti pay tsunami, saan laeng a maymaysa ti direksionna. Papananna amin! Napintas nga ehemplo ditoy ti panangbatotayo ti tengnga ti piskaria. No nagturongan dagiti naparnuay a dalluyon (ripples), kasta met ti dalan ti tsunami.
Ti tsunami a napasamak iti Indonesia idi 1883 ket gapu ti panagbettak ti Bulkan Krakatoa. Agarup 40 metro (130 ft) ti kangato ti dalluyon a nangkettal iti nasurok a tallopulo ribo katao kadagiti isla iti asideg.
Ania dagiti rumbeng nga aramiden tapno maliklikan ti didigra a yeg ti tsunami?
Kas kuna ni Dir. Solidum, dumngeg a kanayon iti pakaammo iti radio wenno iti TV tapno maliklikan ti panag-panic nga awan iti lugar. Ammuen dagiti warning signal nga iparparuar ti Phivolcs. No warning # 1 laeng, panagsagana ti rumbeng. Awan ti panagbakuit. No met number 2, masapul nakasaganan amin a masapsapul iti panagbakuit tapno iti oras nga ingato ti Phivolcs ti signal iti warning # 3, nadaras laeng ti ipapan iti natalged a disso (di ab-ababa ngem 5 kilometro manipud iti igid ti baybay).
Inggunamgunam ni Dir. Solidum nga oras a mangngegan a warning number 3 ti tsunami, madagdagus ti panagbakuit nupay awan pay ti kutkuti dagiti otoridad iti lugartayo. Di nga agtaktak. Laglagipen a napardas ti panagdaliasat dagiti dalluyon ti tsunami.
Kuna met ti Pacific Tsunami Warning Center wenno PWTC kadagiti adda iti asideg ti baybay a no nakarikna iti ginggined a nagpaut iti 20 segundo, dagus a protektaran ti bagi babaen ti panangsurot kadagiti rumbeng nga aramiden kadagiti kakasta a didigra. Kalpasanna, dagus a bagaan dagiti kabbalay ken kaarruba a nasken ti madagdagus a panagbakuit ta sigurado a mapasamak ti tsunami. Napateg ti tunggal darikmat iti kasta kapaut ti ginggined.
No agnaedka iti asideg ti makunkuna a tsunami prone area, masapul a pamiliarkan iti dalan nga agturong iti natalged a disso-- nangatngato ngem 25 feet above sea level. Saan ketdi a maibalakad ti ipapan iti tuktok ti pasdek ta amangan ket no marba daytoy no mapakaruan. Nasken met nga iti uneg ti 15 minuto, addakan iti pagbakuitam.
No panawan ti balay, masapul a nakalukat dagiti tawa, ken no mabalin, pati ridaw. Daytoy ket tapno saan unay a napigsa ti puersa ti danum a mangduprak iti balaymo ta adda ngarud rummuaran a dagus daytoy. Awan met ngatan ti makapanunot iti dakes uray silulukat ti balaymo kadagiti kasta a kanito.
Sakbay a pumanaw, siguraduen a nakababa ti fuse, nakaiddep ti paglutuan, ken awan ti nakasaksak nga aplayanses.
Di met liplipatan nga itugot dagiti kasapulan unay a kas koma iti bitamina ni baby wenno gatasna, dagiti agas, kuarta, pagsukatan, paglutuan ken kuarta.
Iti biang dagiti opisiales ti ili ken barangaya, maigunamgunam met a rumbeng nga adda koma pakdaarda tapno mabagaan uray dagiti awanan iti radio ken telebision. Kas koma iti pannakapatit ti kampana ti simbaan wenno panagwangwang dagiti lugan a kas iti ambulansia wenno patrol car dagiti pulis. Masapul laeng nga adda code dagitoy tapno saan a maallilaw dagiti umili.
Ken ti kaskenan, saan nga ag-panic. Agtalinaed iti Dios.
Kalpasan ti iduduprak ti tsunami, saan a dagus nga agsubli iti pagtaengan. Dumngeg iti radio wenno urayen ti pakaammo a mabalinen ti agsubli nga awanen ti mapasamak nga iduduprak ti dalluyon.
Tulongan dagiti nadangran. Agasan ida wenno itulnog iti kaasitgana mangngagas.
Saan a dagus a sumrek iti balay no kasta nga adda pay laeng danum iti aglawlaw. Ditayo ammo baka ketdi no ngannganin marsuod daytoy. Kitaem amin a baddekmo. Narigaten no masugatka pay kadagiti nabtak a sarming. No masapul, agbutaska.
Kitaem a nalaing ti pakabuklan ti balay sakbay a pastrekem dagiti kabbalaymo. Amangan no matinnaganda kadagiti nabkang a paset daytoy.

BIERNES, bassit latta dagiti simrek nga ubbing. Adu pay laeng ti di nagsubli kadagiti balbalayda nupay kanigid-kanawan ti panangibagbaga iti maysa a lokal nga estasion ti radio iti ilimi nga awanen ti tsunami warning. Rasonda, nasaysayaaten ‘tay agsakbay. Dagiti met dadduma, ania ketdin dagiti nagbabassit ti pammatina! kunkunada.
Iti aldaw ti Domingo, linaon dagiti sermon iti simbaan ti napasamak a panag-panic. Adu ti naparutan iti siit ti barukong iti nabalitokan a sermon dagiti agkakadayaw a pastor ti Apo. Nakakadkadlaw ketdi ti kinaadu dagiti nakimisa.
Iti napasamak, adu ti agkunkuna a nasken dagiti banag a mangipangalagip kadatayo iti kaadda ti Namarsua a kamangan ti amin. Saan a sa la malagip no kasta nga adda dawaten. Ketdi, iti koma amin a kanito tapno di rumtab iti puso ken panunot ti panagbuteng kadagiti mapaspasamak.
Rimmuar pay ti sasao a naaramid ti pammutbuteng tapno makapagkimaw dagiti adda panggepna iti daytoy masungad a panagpipili. Ta kasano, dagiti dadakkel a luganda ti nausar iti panagbakuit. Adu ti nangipapan nga isu a naaramid ti pammutbuteng iti malem ti Huwebes, ti idadateng kano ti tsunami iti dayta nga alas-otso ti rabii, tapno maipakitada manen ti itutulongda. Nga awan met ti pagbatbatayanna a kinapudno!
Kadayta a napasamak, adda met ketdi impaayna a pagsayaatan. Nariing ti panagsisinnakit dagiti umili. Nagpardas ti panagramaram ti damag babaen ti selpon. Adda dagiti barangay, kangrunaan dagiti adda iti asideg ti poblasion, a binagaanda dagiti kalugaranda iti tsunami warning. Ngem ti adatna, naladawen (agalas tres iti parbangon ti Huwebes) ta iti pay laeng alas dose media iti agsapa, inikkaten ti Phivolcs amin a warning signal. Kuna pay dagiti dadduma, nagserbi daytoy nga eye-opener kadagiti otoridad nga agpaayda koma a responsable kadagiti iturayanda. Ti kano napasamak, nagserbi metten a tsunami drill.
No pudno koma met nga adda tsunami, adu la ketdi ti biktima iti kaawan ti koordinasion dagiti agtuturay tapno maidanon kadagiti umili ti sumangbay a didigra.
Ita a masursurat daytoy, di latta maikkat ti saritaan maipanggep iti tsunami. Sitatalinaed ti amin a naridam kadagiti mapaspasamak. Ta narigat ti maitulad kadagiti dadduma a pagilian a dinuprak ti dawel ti tsunami.
Kuna pay dagiti dadduma, no napalugodan kano koma dagiti mangminas iti igid ti baybay, nakarkaro koman a danagda. Agasem met ta mawangwangan a pantok! Ania pay ngay ti sipar ti danum a manglapunos kadagiti balbalay?
Naimbag la ketdin ta adda panagtitipkel dagiti umili a nangtubngar kadaydi a panggep dagiti minero! (Mabasa ti sibubukel a pagteng iti Bannawag, Setiembre 26, 2005.)
Iti dayta met nga agsapa ti Biernes, dagus nga inlalawagko kadagiti adalak ti nagdumaan ti tsunami ken tidal wave tapno inton maminsan, ammodan ket didan i-text kaniak, “Sir, agpyso nga’da tidal wave?” ken “Ag-tidal wave, Sir! Pmnawtyon!” Ania ketdin a pannakairanranana ta Pressure of Fluids koma ti topikomi kadayta nga aldaw! (Gibusna)


(Impablaak ti Bannawag, 2006)