DIMO IPALUBOS A BASURA TI SARAMSAMEM!

INTARAYDA iti ospital ti nasurok la a tallo ti tawenna nga anak ti kalugaranmi itay napan a tawen gapu iti sakit ti tian. Kuna ti doktor a naradradan ti bituka ti ubing. Naammuan a gapu daytoy iti sopdrinks a naynay nga in-inumenna. Di nabaelan daytoy ti sobra nga asido a naurnong iti bagina.
Ti la pagsayaatanna, saan pay a nakaro ti sakit. Naala pay laeng iti agas. Ket manipud idin, ipariten dagiti naggannak ‘toy ubing a painumen iti sopdrinks ti anakda. Narigaten no maisarsarak kano pay ti dungdunguenda nga anak gapu laeng iti junk foods.
Junk foods? Ania daytoy?
Ti junk foods ket dagiti taraon a napno iti calorie(wenno pudot) ngem awan pulos sustansiana. No adda man, bassit-usit laeng! Isut’ gapuna a naawagan iti junk. Ti balikas a junk foods ket binukel ni Michael Jacob Son, maysa nga Amerikano a Nutrition Specialist.
Napno iti taba, kolesterol, asukar, sodium wenno asin dagitoy a taraon. Kasta met iti additives wenno kemikal tapno agbalin a makaay-ayo saan laeng nga iti langa no di ket pati iti panagraman. Iti ababa a pannao, basura a taraon!
Ania ngarud dagitoy taraon a maaw-awagan iti junk foods?
Biddut ti panangipapan ti kaaduan kadatayo a dagiti laeng tsitsiria ti makunkuna a junk foods. Mairaman met ditoy dagiti dulsi, jelly, softdrinks, cookies ken dagiti nabayag a naailutluto iti manteka kadagiti panganan wenno fast foods.
Iti panagadal, 90% ti kolesterol dagiti makunkuna a deep fried foods kadagiti restoran. Dagiti met cookies, nupay naisurat a fortified with vitamins wenno ania ditan a sustansia, bassit laeng ti imet dagitoy a sustansia. Saanda latta a maartapan ti sustansia nga adda kadagiti natural a makan wenno saan a nalaokan iti preserbatibo.
Gapu ta mayarig iti basura, mangted laeng dagitoy a makan iti parikut iti salun-attayo. Ngem nakaledleddaang a panunoten ta isu pay ti pagaayat saan laeng a dagiti ubbing ngem uray pay dagiti addan nakemna.
Ania la unayen, aya, ti adda kadagiti junk foods ta kasta la unayen ti pananggustotayo?
Umuna unay, affordable. Nalaka. Kabaelan iti bolsa. Adda la salapim, makagatangkan iti ngalngalngalem.
Maikadua, nalaka a sapulen ta adu ti suplay. Agkaraiwara. Saan a kas kadagiti natural a taraon a kas iti prutas a rumbeng nga urayen pay ti panawenda sakbay a makaramanka.
Maikatlo, nananam ken makaay-ayo ti langada. Ken talaga met a naimas gapu iti nailaok a kemikal a manggutigot iti panagramantayo tapno sapulsapulentayo iti kanito naramanantayo. Adda addictive effectda!
Ken gapu kadagiti makaay-ayo a komersial kadagiti babasaen ken kangrunaan la unay dagiti mabuybuyatayo iti telebision. Apektaran dagitoy a komersial ti panagpampanunottayo kadagiti banag a rumbeng nga annongentayo iti salun-attayo. Uray ditay’ koma a kayat ngem kasla ketdin adda bileg dagitoy a komersial a mangdaleb kadagiti nariingantayo a sursuro.

GAPU ta basura dagitoy a makan, saan ngarud a nasayaat iti salun-attayo. Mangipaayda laeng iti sagubanit ti bagi a kas koma iti sobra a kinalukmeg gapu kadagiti naurnong a calories a di met maus-usar gapu iti kinakurang ti ehersisiotayo.
Nanam-ay itan ti biag, kuna dagiti eksperto iti salun-at. Ta imbes a magnaka a mapan mangiddep iti buybuyaem, italmegmo lattan ti remote control ket presto, naiddepen! Imbes a magnaka a mapan gumatang iti tiendaan, sakayam lattan ‘tay motor. Imbes nga usarem ti agdan nga umuli kadagiti pasdek, saanen ta adda metten ti escalator ken elevator. Ken adu pay a din kasapulan pay ti bagi ti agbannog.
Ngem kuidawtayo, kuna dagiti eksperto, ta gapu kadaytoy a kinanam-ay, malipatantayon ti kasapulan ti bagi nga ehersisio tapno maikkat dagiti sobra a calories nga impaunegtayo a puon met ti panaglukmegtayo. Ehersisio a makatulong kadatayo tapno agtalinaed ti salun-attayo.
Gapu iti sobra a kinasam-it dagiti dadduma a junk foods, saan ngarud a mapagduduaan a mangibunga daytoy iti sakit a diabetes. Kangrunaan ti type 2 diabetes. Pagaammotayo met a daytoy a sakit ket saanen a maagasan. Makontrol laengen. Ti adatna, manggubbuay pay daytoy kadagiti nadumaduma a komplikasion iti bagi no di maaluadan.
Hypertension pay. Maurnong iti bagi dagiti kolesterol a mangbara kadagiti urat. Ti panagbara dagiti urat ti ramut ti atake iti puso gapu iti ingangato ti presion ti dara. Ti nakakaskas-ang, no bumtak ti urat a kumamang iti utek (stroke).
Kadagiti met ubbing, napaneknekan dagiti sientista a ti sobra a pannanganda kadagiti “basura a taraon” ket isu ti ramut ti panagbalinda a dagmel iti klase. Gubuayen kano ngamin dagiti nailaok a preservatives kadagiti junk foods ti ikakapsut ti memoria.
Kasano met dagiti mailaklako kadagiti kalkalsada (street foods) a kas kadagiti barbekiu, isaw, betamaks(naituno a dara ti ayup), adidas(saka ti manok), helmet(ulo ti manok) ken pisbol?
Nabaknang dagitoy iti sustansia a kasapulantayo. Laeng, kitaen no nadalus ti pannakaisagana ta numero uno ti sakit a diarrhea ti maala kadagitoy segun iti Departmento ti Salun-at. Ti dakesna no agtinnag a kolera wenno pneumonia.
Alaentayo nga ehemplo ti pisbol. Agmalmalem, ken mabalin nga uray kadagiti sumaruno pay nga aldaw, nga aramaten ti aglaklako ti manteka a paglutuanna. Napinget nga ibalballaag dagiti nutrisionistatayo a maminsan koma laeng nga usaren ti manteka a pagprituan. Ta makaalatay laeng iti sakit no kasta ti aramidentayo. Inayon pay ditoy ti tapok ken asuk ti lugan a kumpet kadagiti taraon.
Liklikan met dagiti natuno a nalaing (wenno daytay nakset) ta napaneknekan a carcinogenic no kuan dagitoy. No carcinogenic, mangtedlaen iti sakit a cancer.
No gumatangtayo kadagiti makunkuna nga street foods, kitaen met a di puyotan ti aglaklako ti selopin wenno supot a pangikargaanna iti gatangentayo ta ditay’ ammo no adda sakit daytoy a makaakar a kas koma iti hepatitis.
Kasano ngarud ita a maliklikan dagitoy a taraon?
Kadatayo nga addaanen ti nakem, nalaka laeng. Disiplina iti bagi ti kasapulan. Imula iti panunot nga awanto ti pulos a maalatayo a benepisio iti pannangan kadagiti junk foods no di ket bin-ig a pakadadaelan ti bagi.
No di latta maliklikan, ibalakad dagiti eksperto ti regular a panagehersisio tapno mauram dagiti naurnong a taba nga impapaunegtayo. Napateg met ti panaginum iti adu tapno mayanud dagiti rugit a naurnong iti bagitayo. Adda latta koma nateng ken prutas nga ipauneg iti inaldaw tapno dagitoy ti mangdalus kadagiti toxins wenno sabidong.
Kadagiti ubbing, a naynay a mangmangan kadagiti junk foods, nasayaat a liklikan ti panagipan iti refrigerator kadagiti softdrinks ken candies tapno dida masanay a mangan kadagitoy.
Imula iti panunotda a nasaysayaat nga amang dagiti natural a taraon ngem dagiti junk foods. No pakanen ida, wenno maigatanganda iti kanenda, dagitay koma nabaknang iti fibre wenno gunnot tapno makatulong daytoy iti pannakadalus ti bituka ket saan a maurnong dagiti rugit a mangibunga iti sakit iti masakbayan.
Nasaysayaat a gatas ti ipainumtayo kadakuada no kasta a mawawda. Saan a softdrinks! No saan, digo ti niog wenno buko juice. Wenno lemmonada.
No nasanayen dagiti ubbingtayo iti junk foods, in-inuten nga ipasagepsep iti panunotda ti dakes nga epekto dagitoy. Ngem maigunamgunam a no paritantay’ ida a mangan kadagiti pagaayatda a “basura a taraon,” ditay koma ipakpakita kadakuada a mangmangantay’ kadagitoy.
Awan met ngata ti indibidwal a dina kayat ti nasalun-at wenno adayo iti sakit. Ken amintay’ met ngata ket kayatna nga agbalin a nasaririt dagiti annakna. Maymaysa laeng ti tulbek tapno magun-odtay’ dagita: ti panangibasura a naminpinsan kadagiti “basura a taraon” iti uneg ti pamiliatayo.

(Gibusna)


(Impablaak ti Bannawag, 2006)